تغذیه و انرژی مورد نیاز بدنآیا می دانید اساساً رابطه میان قند و نیازهای بدن چگونه است؟ شما برای هرگونه فعالیت (چه جسمی چه ذهنی ) نیاز به انرژی دارید. این انرژی از مصرف قند در بدن بوجود می آید. قند نیز از مواد غذائی تأمین می شود.
میزان نیاز به انرژی در افراد مختلف، متفاوت است. هر فرد به تناسب وضعیت خود (سن،وزن،قد،فعالیت بدنی) به انرژی نیاز دارد.
تحقیقات تاکنون نشان داده است که افراد دیابتی خوب کنترل، از شادابی و طول عمر بیشتری نسبت به سایر افراد برخودارند. و بر همین اساس نیز متخصصان دیابت معتقدند که برنامه غذائی این افراد برای غیر دیابتی ها نیز ، تغذیهای صحیح و مطلوب است. به این ترتیب،هر فرد، چه دیابتی و چه غیر دیابتی،
قبل از تنظیم هر نوع برنامه غذائی، لازم است بداند بدنش چه مقدار کالری نیاز دارد.
مواد غذائی یا تولید کننده های انرژی
غذائی که برای تولید انرژی مصرف می کنیم حاوی « کربوهیدراتها (نشاسته ها و قندها)، پروتئین ها و چربیها » است. « ویتامینها و مواد معدنی نیز به عنوان تکمیل کننده ها استفاده می شوند.
وقتی از ترکیبات غذائی مثلاُ کربوهیدرات ها صحبت می کنیم، باید بدانید در همه غذاها کربوهیدرات ها وجود دارد، اما آنچه بعنوان « ماده غذائی کربوهیدرات دار» از آن نام برده می شود، ماده غذائی است که دارای درصد بسیار بالا و قابل توجهی کربوهیدرات است و همینطور پروتئین ها و چربی ها و سایر گروههای مواد غذائی. مثلاً شیر بعنوان ماده غذائی پروتئینی از آن یاد می شود، در حالی که 200 سی سی از آن حاوی 10 گرم کربوهیدرات و فقط 7 گرم پروتئین است.
کربوهیدراتهامواد نشاسته ای و انواع قندها را بطور کلی « کربوهیدرات ها » می نامند. موادغذائی حاوی کربوهیدرات را بسادگی می توان بذهن سپرد. زیرا اکثر آنها از منابع گیاهی تهیه می شوند مثل « نان، برنج، سیب زمینی، ماکارانی و میوه ها » بجز « شیر و ماست » که از منابع حیوانی تهیه می شوند. کربوهیدرات ها مهمترین منابع انرژی هستند. در این میان، آنچه یک دیابتی باید بداند آن است که فقط کربو هیدرات ها قند خون را بالا می برند، اما ایت امر نباید به حذف یا کاهش میزان مواد کربوهیدرات‌دار از برنامه غذائی منجر شود. زیرا بدن به این مواد نیازمند است و این مواد باید به میزان حساب شده ای بین کلیه وعده های غذائی تقسیم و مصرف شود.
مواد غذائی کربوهیدرات دار خود به دو دسته عمده تقسیم می شوند:
1. موادغذائی کربوهیدرات دار « آزاد »
2. مواد غذائی حاوی کربو هیدرات فراوان
موادغذائی کربوهیدرات دار « آزاد » :
بسیاری از مواد غذائی کربوهیدرات دار را شما می توانید بدون حساب کردن میل کنید زیرا قند خون را یا به میزان کم افزایش می دهند و یا اصلاً افزایش نمی دهند. این مواد را می توانید « آزادانه » میل کنید. « انواع سبزیجات » در این گروه قرار دارند و به اندازه معمول می توانند استفاده شوند. سبزیجات مثل:« گل کلم، قارچ، انواع کاهو، خیار، شلغم، ترب، مارچوبه، انواع کلم، بادمجان، کدو، لوبیا سبز، گوجه فرنگی، زیتون سبز، جعفری، اسفناج، تره، ریحان، تربچه و برگش، کرفس، ریواس، کنگر و ... »
فقط سیب زمینی و بلال قند خون را به وضوح افزایش می دهند و باید حساب شده میل شوند.
« خشکبار » (پسته، گردو، فندق و ... ) با وجود اینکه مقدار زیادی کربوهیدرات دارند اما نیازی به محایبه ندارند زیرا دارای چربی فراوان هستند و در نتیجه به آهستگی در دستگاه گوارش هضم می شوند و میزان قند خون را به کندی بالا می برند.
« حبوبات » دارای کربوهیدرات های فراوانی هستند ولی قند خون را آنچنان افزایش نمی دهند و به همین دلیل توصیه ما این است :
« حبوبات در صورتیکه به مقدار کم همراه با غذا میل شوند نیازی به محایبه ندارند اما اگر بعنوان وعده غذائی «مانند عدسی» میل گردند، باید حساب شده میل شوند. »
مواد غذائی حاوی کربو هیدرات فراوان :
مواد غذائی حاوی کربو هیدرات فراوان (سیب زمینی ، نان ، برنج و ماکارانی که دارای نشاسته هستند.) باید حساب شده میل شوند. نشاسته در دستگاه گوارش، کاملاً به گلوکز تجزیه می شود، به همین دلیل میزان قند خون را بشدت افزایش می دهد. بعضی از کربوهیدرات ها پس از ورود به دستگاه گوارش و تجزیه شدن، تنها بخشی از آن به گلوکز تبدیل می شود.
میوه ها دارای مقدار فراوانی قند میوه (فروکتوز) هستند که میزان قند خون را (برخلافگلوکز) بشدت افزایش نمیدهند. تنها نیمی از قند موجود در شیر از گلوکز تشکیل شده است، به همین دلیل اثر فراوانی روی قند خون ندارد.
آیا می توان مقدار یسیار کمی شکر بعنوان چاشنی میل کرد؟
واضح است که اصولاً مصرف شکر در برنامه غذائی شما جائی ندارد. اما در مقابل غذاهائی که با شکر تهیه می شوند (مانند بستنی) چه باید کرد؟
اگر یک دیابتی قبل از هر وعده غذائی انسولین تزریق کند، یعنی تحت روش درمانی تزریقات مکرر قرار دارد، و به این ترتیب برای وعده غذائی خود به اندازه کافی انسولین در جریان خون خود دارد و می تواند گاهی به عنوان دسر میل کند. البته باید بستنی را جزء وعده غذائی خود حساب کند.
بتازگی دیده شده است که دیابتی هایی که آموزش کافی دیده اند و بطور پیگیر و مرتب در طول روز میزان قند خون را اندازه گیری می کنند و مقدار انسولین خود را بطور صحیح تطبیق می نمایند، می توانند کمی شکر و یا به مقدار کم از غذاهایی که با شکر تهیه می شوند، میل کنند. البته تنها در صورت آموختن « اندازه گیری کربوهیدراتها » آن، هیچ گونه مسئله ای برای دیابتی ها بوجود نمی آید.
البته دیابتی ها نباید به اندازه غیردیابتی ها شکر میل کنند. حتی برای غیر دیابتی ها نیز مصرف کمتر شکر، سالمتر است زیرا به این وسیله از چاقی پیشگیری می شود و دندانهای سالمتری نیز خواهند داشت.
پروتئینها
این گروه از مواد غذائی بیشتر برای رشد و ترمیم ساختمان ارگانهای بدن مصرف می شود. مواد پروتئینی اگرچه برای تولید انرژی مصرف می شوند اما جزء عمدهترین منابع انرژی نیستند. مواد پروتئینی، اگر در حد معمول مصرف شوند، نیازی به محاسبه شدن ندارند.در کودکان و نوجوانن دیابتی باید به این نکته توجه شود که غذای روزانه آنها به اندازه کافی پروتئین همراه داشته باشد. یک کودک باید همواره رشد کند و به این ترتیب به مواد پروتئینی نیاز دارد. بنابراین در برنامه غذائی کودک، باید «پنیر، شیر، گوشت و تخم مرغ» وجود داشته باشد. پروتئین ها به دو دسته حیوانی و گیاهی تقسیم می شوند و در مواد غذائی زیر وجود دارند.
پروتئینهای حیوانی : گوشت ، ماهی ، مرغ ، تخم مرغ
پروتئینهای گیاهی : بادام زمینی ، حبوبات ، سویا
آیا می توانم کره بخورم؟
در صورتی که وزنتان مناسب باشد و نیازی به کاهش وزن نداشته باشید، احتیاجی نیست مقدار چربی را که در طول روز مصرف می کنید، محاسبه کنید. اما اگر چاق هستید باید چربی یا غذاهای چرب کمتری مصرف کنید. 1 گرم چربی نسبت به یک گرم پروتئین یا 1 گرم کربوهیدرات، بیش از 2 برابر کالری دارد. در صورتی که دیابت شما از حالت مطلوب برخوردار و مقادیر چربی خون، در حد طبیعی باشد، بنابراین شما هم می توانید مانند سایر افراد جامعه در هنگام صرف صبحانه، درحد معمول از کره استفاده کنید.البته نظرات مختلف است ، بعضی از محققان معتقدند استفاده از چربی گیاهی که بیشتر دارای اسیدهای چرب غیر اشباع شده است، ارجع می باشد.
مراقب چربیهای مخفی باشید!
بیش از نیمی از چربیهایی که همراه با غذا مصرف می کنیم از موادی تشکیل شده اند که دارای چربی مخفی هستند و در این مورد باید به مواد غذایی مانند پنیر، تخم مرغ ، کالباس،.. که در برنامه غذایی است توجه کنیم. ما اگر مواد غذایی حاوی چربی کم را انتخاب کنیم ، دو فایده دارد:
1. کمتر کالری مصرف می کنیم.
2. پروتئین با کیفیت بالا مصرف می کنیم.
هنگام استفاده از مواد غذایی حاوی چربیهای قابل روئت، بهتر است تا حد ممکن از غذاهای دارای چربیهای گیاهی استفاده کنیم.
نسبتهای ترکیبات مواد غذایی
براساس آخرین یافته های متخصصان تغذیه، نسبتهای ترکیبات مواد غذایی که می خوریم، باید مطابق زیر باشد :
کربوهیدراتها ( مواد نشاسته ای یا قندها ) : 50 تا 60 درصد مقدار غذای مصرفی در یک روز
پروتئینها ( مواد گوشتی ) : 15 تا 20 درصد مقدار غذای مصرفی در یک روز
چربیها : تا 30 درصد مقدار غذای مصرفی در یک روز
به این ترتیب نه تنها یک دیابتی بلکه هر فرد غیردیابتی نیز باید بداند غذایی را که می خواهد میل کند، حدوداً حاوی چه مقدار کربوهیدرات، پروتئین و چربی است. اگر انواع مواد غذایی در حد تعادل میل شود، هیچ عارضه و مشکلی پیش نخواهد آمد. اما مشکلات از آنجا آغاز می شود که به « مرز تعادل در مصرف مواد غذایی » بی توجهی کنیم یعنی مثلاً هنگامی که می گوئیم کودکان در مصرف چربی محدودیت ندارند، عدهای تصور می کنند که مثلاً خوردن یک قالب کره هنگام صبحانه مجاز است، درحالیکه این شیوه خوردن، چه برای یک دیابتی و چه برای یک غیردیابتی، دور شدن از مرز تعادل است.
در مورد سن و کالری مورد نیاز بدن باید متذکر شد که بعد از 18 سالگی مقدار کالری مورد نیاز نیز کاهش می یابد، یعینی مقدار غذا را باید کم کرد. ولی متأسفانه بسیاری از افراد در سنینی بالا، پراشتهاتر غذا میل می کنند که باید این تمایل خود را تحت کنترل درآورند. اما کودکان و نوجوانان این محدودیت را ندارند، یعنی با رعایت نسبتهای لازم می توانند انواع مواد غذایی را میل کنند.
واحد کربوهیدرات (واحد جانشینی)
چه کسی مایل است در تمام طول عمر خود، ظهرها بعنوان ناهار همیشه برنج بخورد؟ غذای خوب خوردن لذتبخش است. بندرت کسی پیدا می شود که تنوع غذا را دوست نداشته باشد. بنابراین اگر مایل هستید که تنوع غذایی داشته باشید باید آمورش ببینید و یاد بگیرید که چگونه مواد غذای حاوی کربوهیدرات را جانشین یکدیگر کنید تا به این وسیله میزان قند خون شما با توجه به مقدار انسولینی که تزریق کرده اید، نه افزایش و نه کاهش داشته باشد.
برای آنکه بتوانید ساده تر مواد غذایی را جانشین کنید،باید واحدی برای کربوهیدراها در نظر داشته باشید :« واحد کربوهیدرات برابر است با 10 گرم کربوهیدرات، بدون محاسبه مواد فیبردار»
برای مثال دو قاشق غذا خوری برنج برابر است با یک واحد کربوهیدرات و ...
سرعت و افزایش اندازه قند خون بعد از غذا تنها به مقدار کربوهیدرات موجود در مواد غذائی میل شده بستگی ندارد بلکه به میزان فیبر و چربی در این مواد بستگی دارد. فیبر و چربی آهسته تر میزان قند خون را افزایش می دهند.
مهمترین مسئله در مورد قند خون این است که مواد غذائی به چه سرعتی از معده وارد روده می شوند. برای مثال «آب سیب» خیلی سریعتر از همان مقدار سیب قند خون را بالا می برد. سیب زمینی پخته یا پوره ، قند خون را سریعتر از سیب زمینی سرخ کرده افزایش می دهد زیرا همراه سیب زمینی سرخ شده چربی وجود دارد. اینکه انسان به چه سرعتی غذا میل می کند نیز روی افزایش قند خون تأثیر می گذارد.
مواد شیرین کننده و جانشین قند
اگر شما قادر نیستید چای خود را بدون قند بنوشید برای مثال می توانید از مواد شیرین کننده استفاده کنید. شیرین کننده های موجود نه دارای موادگلوسیدی یا قندی هستند و در بدن حساسیت یا آلرژی تولید می کنند. موادشیرین کننده بصورت مایع یا قرص یافت می شوند. آن دسته از مواد شیرین کننده که بصورت قرص هستند، حاوی «ساخارین» یا «سیکلامات» می باشند. «آسپارتام» یک نوع ماده قندی است که از مواد پروتئینی دارای « فنیل آلانین» ساخته شده است.
استفاده از مواد شیمیایی بصورت معمول ، برای سلامتی ضرری ندارد. «سوربیتول» و «فروکتوز» ، هردو شکر هستند و بعنوان جانشین قند استفاده می شوند و در صورت استفاده از حد معمول ، این نوع قندها میزان قند خون را به مقدار کم افزایش می دهند. به همین دلیل برای تهیه بسیاری از مواد غذایی دیابتی ها از آنها استفاده می شود. میزان کالری قندهای جانشین به همان میزان قند معمولی است، بنابراین اگر می خواهید لاغر شوید باید به این مسئله توجه کنید.
نمک مضر است!
بدن انسان، روزانه فقط به 1 تا 3 گرم سدیم به شکل نمک نیاز دارد. اما متاسفانه امروزه این ماده تا 15 گرم در روز نیز مصرف می شود. چرا که اغلب غذاها ،خواهناخواه، دارای مقادیر بسیاری نمک (نمک مخفی) هستند . به همین دلیل انسان باید از مصرف غذاهای اضافی خودداری کد.
نکته های اساسی در مورد یک تغذیه سالم و معقول
1. در غذای خود تنوع ایجاد کنید زیرا تغذیه متنوع، هم سالم و هم لذت بخش است.
2. غذای خود را در شش وعده میل کنید.
3. به مقدار فراوانی نوشیدنی بنوشید اما توجه داشته باشید که از مصرف نوشیدنیهای شیرین (نوشابه،شربت،... ) خودداری کنید.
البته این نوشیدنی برای افراد معمولی هم مفید نیستند.
4. مصرف شیرینیجات را محدود کنید.
5. بهتر است که از گوشتهای کم چربی ،مرغ،ماهی،تخم مرغ،لبنیات و پنیر،به مقدار بیشتری در وعده های مختلف غذائی استفاده کنید.
6. سعی کنید به اندازه کافی مواد غذائی فیبردار (سبزیجات، سالاد، میوه جات،... ) در برنامه غذائی خود داشته باشید.
7. مصرف چربی ها را محدود کنید.(چربی های مخفی را در نظر داشته باشید.)سعی کنید بیشتر از چربیهای گیاهی استفاده کنید.
8. نمک کمتر مصرف کنید.
9. تا حد ممکن غذاها را طوری بپزید که ویتامین های آن از بین نروند. بهتر است از غذاهای سرخ کرده بپرهیزید و در صورت پختن، آب آن را نیز دور نریزید و از آن استفاده کنید.
10.همیشه به کیفیت مواد غذائی و تازه بودن آنها توجه داشته باشید.
هدف از تغذیه صحیح در دیابت
1. حفظ میزان قند خون در حد طبیعی (برای پیشگیری از نوسانات قند خون یعنی هیپوگلیسمی)
2. حفظ لیپیدهای خون در حد طبیعی (برای پیشگیری از سکته های قلبی )
3. تنظیم برنامه غذائی با میزان انرژی مناسب برای تامین نیازهای تغذیه ای و حفظ و نگهداری وزن بدن در حد مطلوب و تنظیم و ترتیب زمان مصرف وعده ها و میان وعده ها و ترکیب مواد غذائی مصرفی برای جلوگیری از تغییرات گلوکز خون ، به ویژه در افرادی که نیاز به انسولین یا قند خون دارند.
4. تأئید رشد کافی در کودکان و کفایت تغذیه ای در زنان باردار و شیرده مبتلا به دیابت
هیپوگلیسمی
هیپوگلیسمی یا کاهش غیرطبیعی خون، زمانی است که مقدار قند خون به طور طبیعی کاهش یافته باشد. هنگام هیپوگلیسمی علائم زیر می تواند به طور ناگهانی پدیدار شود.
ــ ارزش و بیثباتی ــ گرسنگی
ــ ریزش عرق ــ سردرد
ــ سستی زانوها ــ اختلال بینائی
ــ اختلال تفکر ــ تپش قلب
ــ رنگ پریدگی ــ تحریک پذیری اختلال حواس
ــ احساس عصبانیت
تمام علائم هیپوگلیسمی در یک زمان ظاهر نمی شود، در صورت تردید حتماً قند خون کنترل شود. وجود انسولین زیاد در خون نشان دهنده کاهش قند خون است.
اگر شما هیپوگلیسمی را بموقع و بگونه ای صحیح درمان نکنید، وضعیت خظرناکی برای شما بوجود می آید. در این زمان به اندازه کافی قند به مغز نمی رسد، و در نتیجه اختلال حواس و عدم شناسائی زمان و مکان می گردید و در نتیجه اغماء و بیهوشی حاصل خواهد شد. همیشه زمانی که دچار هیپوگلیسمی شدید، باید علت آن را جستجو کنید. تمام مواردی که سبب کاهش قند خون می شود می تواند علت هیپوگلیسمی باشد:
ـ انسولین، برای مثال تزریق تصادفی انسولین بمقدار زیاد
ـ فعالیت جسمانی یا ورزش بدون برنامه
ـ کم خوردن و یا تأخیر وعده غذائی
هیپوگلیسمی را فوراً درمان کنید !
اگر پس از بررسی دقیق علت هیپوگلیسمی را نیافتند و علیرغم تزریق معمولی انسولین، به این عارضه دچار شدید، حتماً به پزشک معالج خود مراجعه کنید.
« هیپوگلیسمی خفیف»، در صورتی که به موقع درمان شود هیچ گونه عارضهای برجای نخواهد گذاشت. در افراد دیابتی که میزان قند خون آنان در حد نزدیک به طبیعی کنترل شود، احتمال حدود 2 بار هیپوگلیسمی خفیف در طول هفته وجود دارد. از هیپوگلیسمی شدید که همراه با بیهوشی ونهایتاً تشنج می باشد، باید در اسرع وقت درمان شود. بنابراین اگر متوجه اولین نشانه های هیپوگلیسمی شدید فوراً درمان را شروع کنید. اگر مطمئن نیستید قند خون را اندازه گیری کنید !
« هیپوگلیسمی را ساده نگیرید و با خود گمان نکنید مسئله مهمی نیست و تا ساعتی دیگر که وقت غذا خوردن است می توانم صبر کنم.»
همیشه هیپوگلیسمی را در اسرع وقت درمان کنید.
هنگام هیپوگلیسمی چه باید کرد؟
در صورت بروز اولین نشانههای هیپوگلیسمی اگر هنوز در وضعیتی هستید که می توانید قند خون را کنترل نمائید، برای اطمینان سریعاً میزان قند خون خود را اندازهگیری کنید
هنگام هیپوگلیسمی،تمام موادغذائیممنوع،برای شما مفید خواهد بود. مانند: «قند،شکر،نوشابه،آبنبات،...»
برای درمان هیپوگلیسمی خفیف کافیست فوراً 200 سیسی آبمیوه یا نوشابه (تقریباً یک لیوان ) و یا 6 تا 8 حبه قند میل کنید. کمی تأمل و استراحت کنید زیرا در عرض چند دقیقه علائم هیپوگلیسمی برطرف خواهد شد.
اگر هنگام شب به هیپوگلیسمی دچار شدید باید به غیر از اجرای موارد فوق مقداری غذا نیز میل کنید، تا به این ترتیب از هیپوگلیسمی در هنگام خواب جلوگیری کنید
هیپوگلیسمی شدید
اگر یک دیابتی که توسط انسولین درمان می شود بطور ناگهانی بیهوش شد، به احتمال زیاد وی به « هیپوگلیسمی شدید » دچار شده است، در این صورت باید فوراً درمان را شروع نمود. در این هنگام باید:
1. برای بازنگهداشتن راههای تنفسی، اگر مواد غذائی در دهان وجود دارد آن را خارج کنید
2. اگر دیابتی دیگر نتواند حرکت کند ان را به پهلو قرار دهید.
3. گلوکز غلیظ شده تزریق کنید. (البته توسط پزشک)
اگر دیابتی پس از تزریق بهوش آمد، باید حتماً آبمیوه شیرین یا آبقند میل نماید و سپس مقداری غذا بخورد.تا بدین وسیله از هیپوگلیسمی مجدد جلوگیری شود.
در صورتی که دیابتی 10 دقیقه پس از تزریق آمپول گلوکاگن بهوش نیامد باید فوراً به نزدیکترین درمانگاه اورژانس رسانیده شود. باید توجه داشت به دیابتی که بیهوش یا در حال اغماء است نباید مایعات خورانیده شود. اگر دیابتی امکان تزریق گلوکز را ندارد و دچار «هیپوگلیسمی شدید» (اغماء) شده است، باید فوراً به درمانگاه اورژانس رسانیده شود.
